ผมมีข้อสังเกตว่า ตั้งแต่เริ่มมีมหาวิทยาลัย ก็เป็นที่ยอมรับกันว่า มหาวิทยาลัยต้องมีเสรีภาพทางวิชาการ    ไม่ตกอยู่ภายใต้บงการทั้งของศาสนจักร และของอาณาจักร    แต่ในความเป็นจริง มหาวิทยาลัยอ็อกซฟอร์ดและ เคมบริดจ์ต่างก็ต้องเผชิญและผ่อนปรนกับสารพัดอำนาจ    เพื่อดำรงความมั่นคงทางวิชาการเอาไว้    ผมตีความว่ามหาวิทยาลัยทั้งสอง ในช่วงคริสตศตวรรษที่ 15 – 18 ต้องฝ่าคลื่นลมจากสภาพแวดล้อม ภายนอกต่อไปนี้

• อาณาจักร ที่มีการผลัดเปลี่ยนกษัตริย์ระหว่างราชวงศ์ทิวดอร์ (ค.ศ. 1485 – 1603)   กับราชวงศ์สจ๊วร์ต (1371 – 1807)  และการเกิดสงครามกลางเมือง (1642 – 1646, 1648 – 1649)    ปัจจัยเสริมคือ มีกษัตริย์หลายพระองค์ที่เห็นคุณค่าและกำหนดกฎหมายเสริม ความเข้มแข็งให้แก่มหาวิทยาลัย รวมทั้งพระราชทานราชทรัพย์ด้วย    อ่านหนังสือนี้แล้ว พอจะเดาได้ว่า    ในรายละเอียดหลายส่วน มหาวิทยาลัยทั้งสองต้องผ่อนประตามพระราช ประสงค์ด้วย    นักวิชาการควบนักการเมืองที่มีชื่อเสียงในประวัติศาสตร์คือ Sir Thomas More ผู้เป็นคาทอลิกที่เคร่ง และเขียนหนังสือ  Utopia อันเลื่องชื่อ    ต้องถูกตัดศีรษะเพราะขัดแย้ง กับพระเจ้าเฮนรี่ที่ ๘ ในเรื่องศาสนา และการหย่าเพื่อแต่งงานใหม่ของพระองค์    จะเห็นว่า ไม่ว่าสมัยใด ศาสนจักรกับอาณาจักรพัวพันกันเสมอ
• ศาสนจักร  ที่คริสตศาสนาแยกนิกาย Protestant ออกไป (เริ่ม ค.ศ. 1517)   และในปี 1536 พระเจ้าเฮนรี่ที่ ๘ สถาปนาตนเองเป็นประมุขของทั้งอาณาจักรและศาสนจักร ไม่ขึ้นต่อสำนักวาติกันที่โรม   และมีการเสริมความเข้มแข็งของนิกาย Anglican ในปี 1562 ซึ่งเป็นรัชสมัยของสมเด็จพระราชินี เอลิซาเบธที่ ๑    
• วิชาการแห่งยุคกลาง กับวิชาการแห่งยุคฟื้นฟูศิลปะวิทยา     ที่อาจกล่าวได้ว่าเป็นการปรับตัว ทางวิชาการจาก วิชาการยุคกรีก หรืออะริสโตเติ้ล  และโรมัน   มาสู่วิชาการสมัยใหม่ ที่วิทยาศาสตร์ เริ่มเบ่งบาน  

ผมคิดเอาเองว่า  วิชาการมีลักษณะข้ามพรมแดนชาติและศาสนา    จึงเกิดการแลกเปลี่ยนถ่ายเทศิลปะ วิทยาการของต่างสำนักได้ง่าย    เป็นกลไกให้เกิดความก้าวหน้าทางวิชาการ

ในยุคปัจจุบัน มหาวิทยาลัยไทย กำลังฝ่าคลื่นลมอะไรบ้าง? 

วิจารณ์ พานิช

๓ ก.ค. ๖๐